ĐÀN GHI TA CỦA LOR – CA
I-
NHỮNG TRI THỨC CẦN NHỚ
1. Về Thanh Thảo
Thanh
Thảo tên khai sinh là Hồ Thành Công, sinh năm 1946, quê ở huyện Mộ Đức, tỉnh Quảng
Ngãi. Sau khi tốt nghiệp Khoa Ngữ Văn, Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội, ông tham
gia kháng chiến chống Mĩ ở chiến trường miền Nam. Từ sau năm 1975, Thanh Thảo
chuyên hoạt động văn nghệ. Những năm gần đây, ngoài sáng tác thơ, ông còn viết
báo, tiểu luận, phê bình,…
Trưởng
thành trong phong trào thơ trẻ những năm cuối của cuộc kháng chiến chống Mĩ cứu
nước, tiếng thơ Thanh Thảo đã nổi bật là tiếng nói riêng trung thực của một thế
hệ cầm súng tự giác trước vận mệnh dân tộc và lịch sử. Thơ ông nghiêng về suy
tư, triết luận.
2. Về Phê-đê-ri-cô Gar-xi-a Lor-ca
Phê-đê-ri-cô
Gar-xi-a Lor-ca (1898 – 1936) là một trong những nhà thơ và soạn kịch nổi tiếng
nhất Tây Ban Nha. Từ nhỏ, Lor-ca đã được coi là thần đồng với năng khiếu thiên
bẩm trên nhiều lĩnh vực của nghệ thuật: thơ ca, hội họa, âm nhạc,…
Năm 1936, ông bị thế lực dân tộc chủ nghĩa cực
đoan bắt và giết hại trong tư cách một người cộng hòa và người cộng sản.
3. Về bài thơ Đàn ghi ta của Lor-ca
Bài
thơ Đàn ghi ta của Lor-ca (rút trong
tập Khối vuông ru-bích) không dễ đọc.
Cần có một số tri thức bổ trợ để tiếp cận văn bản tốt hơn.
Bài
thơ của Thanh Thảo có tính chất của thơ siêu thực. Nhà thơ đã tâm sự như sau: “Khi
viết một bài thơ cụ thể, như bài Đàn ghi
ta của Lor-ca, mối quan tâm chính của tôi chỉ là một hình ảnh gợi mở, một
tâm hưởng hay một nhịp điệu mơ hồ nào từ đâu đó, chứ tuyệt nhiên không có một
“vấn đề” nào cả! Anh hỏi tôi có gửi lời tri âm hay kí thác nào vào bài thơ ấy
không, tôi xin trả lời rất thật là tôi không biết. Khi làm thơ thì chỉ từ ngữ gọi
là từ ngữ, nhiệp điệu đẩy đưa nhịp điệu”. Tất nhiên đây chỉ là cách nói nhấn mạnh
đặc trưng của tư duy thơ siêu thực vốn đề cao yếu tố trực giác, cái vô thức
trong quá trình sáng tác. Bản thân sự quan tâm và hứng thú của Thanh Thảo với
nhà thơ nổi tiếng Lor-ca cũng đã là một cách gửi gắm, nêu vấn đề.
Điều
Thanh Thảo nói như trên rất tương đồng với chủ trương của các nhà thơ siêu thực.
Thơ siêu thực hướng đến “lối viết tự động”, nghĩa là viết theo dòng cảm xúc đến
một cách ngẫu nhiên, bật lên từ tiềm thức, không hề sắp xếp theo lý trí. Do đó,
có cảm giác thơ siêu thực mang màu sắc phi lí, các hình ảnh, các liên tưởng đặt
cạnh nhau không theo một logic nào, một nguyên tắc nào theo cách quan niệm duy
lý thông thường. Thanh Thảo còn nói: “Dĩ nhiên, Lor-car là một nhà thơ mà tôi hết
sức ngưỡng mộ, cả về thi ca lẫn cuộc đời và cái chết của ông đều gây cho tôi
nhiều xúc cảm và ấn tượng. Chính những hình ảnh và nhạc điệu trong nhiều bài
thơ Lor-ca đã dẫn dắt tôi khi viết bài thơ Đàn ghi ta của Lor-ca mà tôi coi như
một khúc tưởng niệm Ông”. Nghĩa là những gì nhà thơ Thanh Thảo tiếp nhận về Lor-ca
đã tích tụ lại trong tiềm thức dưới dạng “cảm xúc” và “ấn tượng”, khi viết bài
thơ, chúng tự bật ra theo quy luật “viết tự động”. Chẳng hạn, lời đề từ bài thơ
“khi tôi chết hãy chôn tôi với cây đàn”
chính là bắt nguồn từ bài thơ Ghi nhớ của
Lor-ca:
Khi nào tôi chết
hãy vùi thây tôi cùng với cây đàn
dưới lớp cát.
Khi nòa tôi chết
hãy vùi thây tôi giữa rặng cây cam
và đám bạc hà.
Khi nào tôi chết hãy vùi thây tôi,
tôi xin các người đó,
nơi một chiếc chong chóng gió.
Khi nào tôi chết!
(Diễm Châu dịch)
Để
hiểu được hình tượng cây đàn ghi ta, cũng nên biết bài thơ Đàn ghi ta của Lor-ca:
Ghi ta bần bật khóc
Buổi sáng vỡ bình yên
Ghi ta bần bật khóc
Không thể nào dập tắt
Không thể nào bắt im.
Ghi ta bần bật khóc
Như nước chảy theo mương
Như gió trường trên tuyết
Không thể nào dập tắt
Ghi ta khóc không ngừng
Những chuyện đời xa lắc.
Như mũi tên vô đích
Như hoàng hôn thiếu vắng ban mai
Như hạt cát miền Nam bỏng rát
Xót xa than lạnh giá sắc sơn trà
Những chú chim đầu tiên chết gục theo
cành.
Ôi ghi ta nạn nhân khốn khổ đáng
thương
Của bàn tay – bộ dao năm lưỡi!
(Chưa rõ người dịch)
Có
người hỏi, những hình ảnh “áo choàng đỏ gắt”, “hát nghêu ngao”,… là những đặc
trưng Tây Ban Nha, Thanh Thảo trả lời: “Đó là những hình ảnh về Tây Ban Nha đã
lặn sâu vào tôi từ khi tôi đọc những tác phẩm của Hê-minh-uê – một nhà văn người
Mĩ. Mãi cách đây mấy năm, tôi mới có dịp ghé qua Bác-xê-lô-na, trong khi bài
thơ này đã viết cách đây ngót 30 năm, nên những hình ảnh Tây Ban Nha mà tôi có
được đều qua sách vở. Cách biểu đạt này theo tôi cũng không mới mẻ gì, nhưng nó
thích ứng trong bài thơ này, khi Lor-ca được coi là “con họa mi Tây Ban Nha”.
Lor-ca có câu thơ tôi thuộc lòng từ 40 năm nay, qua bản dịch của Hoàng Hưng:
“Con ngựa đen/vầng trăng đỏ”, còn hoa li-la (hoa ly- hoa huệ tây) thì không chỉ
có ở Tây Ban Nha, nhưng dường như nó đã đi vào một tác phẩm nào đó viết về Tây
Ban Nha mà tôi nhớ. Với lại, li-la còn gợi âm thanh như một cú “vê” ghi ta –
cây đàn mà người Việt mình hay gọi là “Tây Ban cầm”. Một không khí hơi mờ ảo,
những hình ảnh mơ hồ lãng đãng… là những gì tôi có được về xứ sở An-đa-lu-xia
mà tôi cảm nhận qua thơ Lor-ca. Tôi đã cố gắng đưa vào bài thơ mình”. Như vậy,
các hình ảnh đặc trưng về Tây Ban Nha đã được “nạp” vào tâm khảm nhà thơ bằng
nhiều con đường, qua nhiều năm để khi viết về một nhà thơ lớn của Tây Ban Nha,
chúng bật ra. Sôi nổi, bồng bột, ngẫu hứng, không xếp đặt, song vẫn quy tụ về
con người Tây Ban Nha tài hoa, anh hùng. Bản thân các hình tượng trong bài thơ
có thể được tiếp nhận khác nhau, đa nghĩa, tùy thuộc vào vốn sống, sự hiểu biết
của từng người.
II-
PHÂN TÍCH TÁC PHẨM
1. Ấn tượng về một không gian Tây Ban Nha
Những
nét đặc thù đậm chất Tây Ban Nha được liên tưởng như tiếng đàn bọt nước, áo choàng đỏ gắt, miền đơn độc, trên yên ngựa mỏi
mòn, hát nghêu ngao,… Đây là những ấn tượng đã được tích lũy qua văn thơ,
âm nhạc, điện ảnh, qua thực tế tham quan… tập hợp lại đậm đặc tạo nên tình yêu
với đất nước tươi đẹp, có nền văn hóa đầy bản sắc:
Những tiếng đàn bọt nước
Tây Ban Nha áo choàng đỏ gắt
li-la li-la li-la
đi lang thang về miền đơn độc
với vầng trăng chuếnh choáng
trên yên ngựa mỏi mòn
Tây Ban Nha hát nghêu ngao
Trong
thơ Lor-ca có những bài viết về cô gái Di-gan, cũng được liên tưởng đến trong mạch
cảm nghĩ, trong ấn tượng về đất nước có bản sắc văn hóa độc đáo
Nhưng các hình ảnh trên cũng có thể
đem lại một cảm nhận về người lữ hành cô độc Lor-ca. Người đi tìm kiếm những
giá trị tinh thần, đấu tranh với các thế lực phản động. “Áo choàng đỏ gắt” chứ
đựng sau nó hình ảnh những võ sĩ đấu bò tót rất quả cảm ở Tây Ban Nha. Không
gian mênh mang, xa rộng, thời gian đêm với vầng trăng chuếnh choáng như trong
cơn say nói một cái gì vĩ đại, phóng khoáng, tự do nhưng đầy cô đơn của người
nghệ sĩ. Tiếng hát nghêu ngao gợi liên tưởng đến sự vô tư.
Chú
ý sự kết hợp, liên kết, đặt cạnh nhau các hình ảnh thị giác (áo choàng đỏ gắt), hình ảnh cảm giác (vầng trăng chuếnh chóng, yên ngựa mỏi mòn), âm
thanh (li-la li-la li-la, hát nghêu ngao)
đem lại cảm giác khác lạ so với những hình tượng được liên kết theo logic lí
trí thông thường.
2. Hình tượng tiếng đàn
“Áo
choàng bê bết đỏ”. Có một sự song hành giữa hình tượng người võ sĩ đấu bò tót
dũng cảm nhưng đã thành nạn nhân và Lor-ca bị đưa về bãi bắn. Vậy thì cuộc đấu
tranh của Lor-car chống lại thế lực phản động cũng như trận đấu đầy quả cảm
nhưng cũng rất nguy hiểm của người võ sĩ kia. Tiếng đàn được đặt trong những
trường liên tưởng rất khác nhau, gợi nỗi đau đớn bất ngờ trước sự mất mát, trước
cái chết của Lor-ca. Tiếng đàn là tiếng lòng, là tâm hồn của Lor-ca: “tiếng ghi
ta nâu – bầu trời cô gái ấy”.
Có
thể gợi liên tưởng tiếng đàn đến với nỗi đau đớn của cô gái có nước da nâu, người
yêu của Lor-ca.
“Tiếng ghi ta lá xanh biết mấy” cũng
có thể được hiểu như sự sống vĩnh cửu của tiếng đần.
“Tiếng ghi ta tròn bọt nước vỡ tan”
hay là sóng dậy từ tiếng đàn uất hận của người nghệ sĩ chiến đấu?
Trong
bài thơ Đàn ghi ta của Lor-ca dùng
hình tượng tiếng đàn chảy máu dưới năm ngón tay như bộ dao năm lưỡi. Lúc này
đây, bộ dao năm lưỡi ấy uất ức lướt trên phím đàn khiến máu chảy ròng ròng. Tiếng
đàn như tiếng lòng, tiếng thét phẫn nộ của Lor-ca.
Cái
chết – sự ra đi của Lor-ca được liên tưởng với hình ảnh Lor-ca bơi sang ngang
dòng sống trên chiếc đàn ghi ta màu bạc. Phải chăng tác giả liên tưởng đến hình
ảnh vượt sang bến bờ bên kia, sang cõi Niết Bàn trong học thuyết giải thoát của
Phật Giáo? Thật khó khẳng định, song song chuỗi những liên tưởng với các hình ảnh
ném lá bùa cô gái Di-gan, vào xoáy nước,
ném trái tim mình, vào lặng yên bất chợt cũng cho phép hiểu đây là sự ra đi
vĩnh viễn.
Âm
điệu tiếng đàn còn ngân nga mãi li-la
li-la li-la như sự tiếc thương, như sự vĩnh biệt.
Có
thể có những cách cảm nhận khác. Những hình tượng siêu thực cho phép mở rộng
liên tưởng vô bờ mà các cách đọc như trên chỉ là một.
Người chiến sẽ đáu tranh cho tự do,
cho cuộc sống tốt đẹp có thể bị giết nhưng tiếng đàn – tâm hồn của anh thì bất
tử. Không thể chôn được tiếng đàn, tất nhiên, tiếng đàn bất diệt nhưu cỏ mọc
hoang, có sức sống mãnh liệt. Tiếng đàn khóc như những giọt nước mắt long lanh,
vầng trăng nước mắt rọi xuống đáy giếng trong suốt. Đó chỉ là một hướng trong
trường liên tưởng đa chiều của các hình
tượng thơ. Dẫu cho các hình tượng rất khó đọc một cách xác quyết theo cách đọc
duy lí thông thường nhưng nếu ta hiểu được tình cảm của người viết với Lor-ca
thì ta cũng có thể giải thích các hình tượng ấy.